Pad tot huidige pagina

Ontstaansgeschiedenis van de GGD

De GGD Amsterdam, Geneeskundige en Gezondheidsdienst Amsterdam, is de oudste en de grootste gezondheidsdienst van Nederland. De dienst heeft vaak een voorbeeldfunctie voor de rest van Nederland. Dat komt vooral omdat veel problemen op het gebied van de openbare hygiëne en de volksgezondheid in Amsterdam zich eerder voordoen en erger zijn dan elders in Nederland.

GG&GD

De GGD Amsterdam (tot 1 mei 2005 geheten GG&GD, de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst), bestond in eerste instantie uit twee verschillende diensten. Beide diensten gingen op in de GG&GD in 1923. In de geschiedschrijving van de GG&GD is ooit de start van de geneeskundige dienst in 1901 geselecteerd als beginpunt van de dienst, vandaar dat het het jubileum in 2001 is gevierd.

Omdat er steeds meer regionale taken worden uitgevoerd is in mei 2005 de naam aangepast naar Geneeskundige en Gezondheidsdienst Amsterdam.

Foto boven: het gasthuiskarretje stond bij het politiebureau. Moest een patiënt bij ziekte of ongeval naar een ziekenhuis worden vervoerd dan haalde een kruier het karretje op en ging vergezeld van een agent de patiënt ophalen en wegbrengen.

Het begin, de gezondheidsdienst

Voordat de Geneeskundige Dienst werd opgericht in 1901 bestond er al een Gezondheidsdienst. In 1893 besloot de gemeenteraad dat het college voor de keuring van voedingsmiddelen, de ontsmettingsdienst en alle andere gemeentelijke bezigheden op het gebied van de openbare hygiëne zouden worden ondergebracht bij de nieuwe Gemeentelijke Gezondheidsdienst.

Foto boven: de Gezondheidsdienst voerde in de beginjaren van de vorige eeuw een intensieve controle uit op etenswaren en melk. Deze melk werd vergeleken met melk afkomstig van veehouders aan de Zeeburgerdijk en Amstelveenseweg. Een onderdeel van de keuring was het proeven van de melk.

Foto onder: de verkopers grepen de melkkeuring onmiddellijk aan voor reclamedoeleinden met het opschrift: 'gekeurd door de Gezondheidsdienst'. Hier het venten van ziektekiemenvrije melk.

De eerste stap naar geneeskundige dienst

Naast de directeur (R.A. Saltet, 1853-1927) werd nu ook ander personeel aangesteld: een bacterioloog-geneesheer en een scheikundige-botanicus, en verder keurmeesters, administratief personeel, assistenten en een laboratoriumknecht.

Volksgezondheid en geneeskundige verzorging

In 1900 werd door het gemeentebestuur van Amsterdam het besluit genomen om een nieuwe dienst op te richten, die de belangen van de volksgezondheid en de geneeskundige verzorging in de stad zou behartigen. De benoeming tot directeur van dr. Jurriaan Menno Huizinga (1850-1913), inspecteur van de Volksgezondheid in de provincie Zuid-Holland op 1 januari 1901 was de eerste stap naar deze nieuwe Amsterdamse Gemeentelijke Geneeskundige Dienst.

De geneeskundige verzorging van de armen

De werkzaamheden van de Dienst waren voornamelijk gericht op de geneeskundige verzorging van de armen. Hiertoe werden verschillende zittingslokalen in de stad opgericht. Dergelijke lokalen waren doorgaans niet veel meer dat houten keten of waren in het beste geval onder gebracht in leegstaande overheidsgebouwen.

Foto boven: consultatiebureau Keizersgracht.

Het Centraal Bureau van de Geneeskundige Dienst werd in eerste instantie gevestigd aan de Oudezijds Achterburgwal 229, maar verhuisde al in 1904 naar het vlakbij gelegen pand aan de Kloveniersburgwal 78, het woonhuis van directeur Huizinga.

Dienst groeit gestaag

Het aantal werkzaamheden van de Geneeskundige Dienst groeide gestaag.

Voorbeelden van deze nieuwe taken zijn de zuigelingenzorg (1903), het houden van toezicht op de gezondheidstoestand op scholen (1907) en de oprichting van een eerstehulpdienst (1908). Het gevolg was dat ook het personeel zich steeds verder uitbreidde. Werkten er in 1903 nog slechts 63 mensen bij de Dienst, in 1924 waren dit er al 550.

Garage

Illustratief voor de groei die de dienst in haar beginjaren doormaakte, is de uitbreiding van het wagenpark. In 1908 beschikte de eerstehulpdienst over acht zogenaamde 'rijwielbrancards'. In hetzelfde jaar werd de eerste ambulance aangeschaft. In 1915 had men de beschikking over twee elektrische ziekenwagens en een benzineauto. In 1924 telde de dienst negen ziekenwagens, vier personenauto's en vier vrachtwagens.

Foto boven: GG&GD ambulances uitgestald op het Amstelveld in 1924, om de hoek van de garage aan de Kerkstraat 425.

Al deze wagens moesten uiteraard ergens worden ondergebracht. Zo werd voor de eerste ziekenwagen in 1908 een remise gebouwd aan de Constantijn Huygenstraat. Omdat deze al gauw te klein bleek, bouwde men in 1919 een nieuwe garage aan de Kerkstraat 425, vlak bij de Amstel en Magere brug.

Weeë carbollucht

Dankzij de explosieve groei van de Dienst bleek het pand aan de Kloveniersburgwal steeds minder geschikt. Huizinga moest terwille van deze uitbreiding zelfs verhuizen. Ook de werkomstandigheden verslechterden. 'Het sombere, hokkerige gebouw op den Kloveniersburgwal, bekend om z'n weeë carbollucht was in staat een gezond mensch alle werklust te ontnemen (…)'.

Bij een reorganisatie van de Geneeskundige Dienst in 1920 werden verschillende afdelingen, waaronder het Controle en Meldingsbureau, de afdeling Geestes- en Zenuwziekten en Maatschappelijk Werk, ondergebracht in de huizen aan de Keizersgracht 646-650.

Deze panden dienden slechts als noodhulp. Zij stonden al geruime tijd op het punt gesloopt te worden voor de verbreding van de Vijzelstraat. Het personeel werkte er in de badkamers en het souterrain, de patiënten moesten veelal wachten in alkoven. Met name de grote aantallen tbc-lijders hadden moeite met het beklimmen van de trappen.

Nieuw hoofdgebouw

Het is dan ook niet verwonderlijk dat in 1921 de Gemeenteraad besloot tot de bouw van een nieuw hoofdgebouw. Als locatie hiervoor werd gekozen voor de Nieuwe Achtergracht 100, de plek waar vroeger de bierbrouwerij "Het Haantje" had gestaan. Na de sloop van deze brouwerij kon men in 1922 met de bouw beginnen.

Foto boven: het nieuwe hoofdgebouw van de GG&GD werd opgetrokken in de stijl van de Amsterdamse School, aan de Nieuwe Achtergracht 100.

De Gemeentelijke Geneeskundige & Gezondheidsdienst, GG&GD

Een goede afbakening van de taken van beide diensten bleek steeds moeilijker. Het quarantainestation aan de Zeeburgerdijk bijvoorbeeld, dat onder de Gezondheidsdienst ressorteerde, viel als ziekeninrichting onder de Geneeskundige Dienst.

Het geneeskundig schooltoezicht was neergelegd bij de Geneeskundige dienst maar het hygiënisch schooltoezicht viel onder de Gezondheidsdienst. Op het gebied van de statistiek waren beide diensten werkzaam. De Gezondheidsdienst had aan belang ingeboet door het verlies van de keuring van waren door de Warenwet van 1919, die de oprichting van een aparte keuringsdienst van waren voorschreef.

Om dit soort redenen en eveneens omdat men een belangrijke financiële besparing verwachtte werd in 1923, onder leiding van directeur dr. L. Heijermans, de Gemeentelijke Geneeskundige Dienst samengevoegd met de Gemeentelijke Gezondheidsdienst. Met de overname van de Gezondheidsdienst verschoof de nadruk van curatieve zorg steeds meer in de richting van de preventie.

Het was deze nieuwe dienst, de GG&GD, die uiteindelijk aan de Nieuwe Achtergracht 100 zou worden gehuisvest. De basis voor de huidige GGD Amsterdam is gelegd.

Verder lezen over de GG&GD

  • Amsterdam met de GG&GD, van de hand van J. Allema, D.J.B. Ringoir en J. Weiler; uitgave Stadsdrukkerij in 1976 ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de GG&GD
  • Aan de Achtergracht - 100 jaar GG&GD Amsterdam, van de hand van Han Israëls en Annet Mooij; Bronnen geschiedenis GGD Amsterdamverschenen bij uitgeverij Bert Bakker in 2001 ter gelegenheid van het 100 jarig bestaan van de GG&GD. (Het complete boek is rechts op deze pagina vrij te downloaden als pdf bestand of als ePub bestand).
  • Huisvesting/ historie, serie artikelen in het GG&GD Magazine (GGD bedrijfsblad) in 1998 door Michiel Kruidenier, kunsthistoricus.
  • Aanspoelen aan de Achtergracht, van de hand van Catelijne Akkermans, verschenen bij de Amsterdam University Press in 1999. historisch-sociologisch onderzoek, gebruik makend van psychiatrische patiëntendossiers uit het archief van de Amsterdamse GG&GD uit de periode 1933-1988.
  • Broeders van de breukendienstDe broeders van de breukendienst: 100 jaar eerste hulp en ziekenvervoer door de G.G.D. Amsterdam 1908 - 2008 door Thijs Gras en Gerrit Rottink.
    Uitgave Aprilis, 2008. - 204 p. - ISBN 978-905994-259-2.

_________________________________

Video: In 1925 inspecteerden GG&GD artsen de grote stromen migranten die per trein uit Zuid en Oost-Europa naar Amsterdam kwamen om hier scheep te gaan naar de Verenigde Staten. De migranten werden op ziekte en ongedierte geïnspecteerd, kregen de gelegenheid om zich te wassen, een maaltijd en slaapplaats in het Lloyd hotel terwijl hun bezittingen werden ontsmet.

Download 'Aan de Achtergracht - honderd jaar GG&GD Amsterdam'

Voorzijde boek "Aan de Achtergracht - honderd jaar GG&GD Amsterdam"